Ἡ Κυριακὴ τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου
ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ*
Φαρισαΐζων, ἱεροῦ μακρὰν γίνου·
Χριστὸς γὰρ ἔνδον, ᾧ ταπεινοὶ δεκτέοι.
Εἰς τὸ Τριώδιον
Ὁ δημιουργὸς τῶν ἄνω καὶ τῶν κάτω,
τρισάγιον μὲν ὕμνον ἐκ τῶν ἀγγέλων,
τριῴδιον δὲ καὶ παρ᾿ ἀνθρώπων δέχου.
Σήμερα, σὺν Θεῷ, δηλαδὴ τὴν Κυριακὴ τοῦ Τελώνου καί Φαρισαίου, κάνουμε ἀρχὴ τοῦ Τριωδίου· τὸ ὁποῖο πολλοὶ ἀπ’ τοὺς θεοφόρους Πατέρες μας, ποὺ κατεῖχαν τὴν τέχνη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ ὑμνογραφίας, μ᾿ ἐξαίρετο τρόπο καὶ καθὼς ἔπρεπε, κινούμενοι ἀπ’ τὸ πανάγιο Πνεῦμα ἐμελούργησαν (συνέθεσαν).
Πρῶτος ἀπ᾿ ὅλους ἐπινόησε τὸ Τριώδιο, καὶ τὶς τρεῖς ᾠδές, ὁ μέγας ποιητὴς Κοσμᾶς, στὴν ἁγία καὶ μεγάλη Ἑβδομάδα τῶν Παθῶν τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ, κάνοντας τὴν ἀκροστιχίδα τῶν τροπαρίων του, τήν ὀνομασία τῆς κάθε μιᾶς ἡμέρας. Ἀπὸ τοῦτο καὶ οἱ ὑπόλοιποι θεῖοι Πατέρες, καὶ περισσότερο ἀπ’ τοὺς ἄλλους ὁ Θεόδωρος καὶ ὁ Ἰωσὴφ οἱ Στουδῖτες, κατὰ μίμηση ἐκείνου τοῦ θείου Κοσμᾶ, ἔκαμαν κι᾿ αὐτοὶ Τριώδια, στὶς ἄλλες ἕξι ἑβδομάδες τῆς Τεσσαρακοστῆς, τὰ ὁποῖα καὶ παρέδωσαν ἀμέσως στὸ δικό τους Μοναστῆρι, ἤτοι τὴν Μονὴ τοῦ Στουδίου.
Ἐπειδὴ λοιπόν, ἡ πρώτη μέρα τῆς ἑβδομάδας εἶναι ἡ Κυριακή, ὡς ἀναστάσιμη, καὶ ἡ ἴδια ἡ Κυριακή, εἶναι καὶ πρώτη καὶ ὀγδόη καὶ ὁλοϋστερινή, γιὰ τοῦτο στὴν ἡμέρα Δευτέρα, σοφώτατα διόρισαν ν’ ἀναγινώσκεται ἡ πρώτη (α΄) ᾠδή· καὶ στὴν ἡμέρα Τρίτη, νὰ διαβάζεται ἡ δευτέρα (β΄) τῶν ᾠδῶν, καὶ στὴν Τετάρτη, ἡ τρίτη (γ΄) ᾠδή, καὶ στὴν Πέμπτη, ἡ τετάρτη (δ΄) ᾠδή, καὶ στὴν ἕκτη ἡμέρα, δηλ. στὴν Παρασκευή, ν’ ἀναγινώσκεται ἡ πέμπτη (ε΄) ᾠδή, καὶ στὴν ἑβδόμη ἡμέρα, ἤτοι τὸ Σάββατο, διαβάζεται ἡ ἕκτη (ς΄) καὶ ἡ ἑβδόμη (ζ΄), κι ἀκόμα οἱ ἄλλες δύο ᾠδές, δηλ. ἡ ὀγδόη (η΄) καὶ ἡ ἐνάτη (θ΄), οἱ ὁποῖες ἀπὸ κοινοῦ ἀναγινώσκονται -ὡς κυριώτερες- καὶ σ’ ὅλες τὶς ἄλλες ἡμέρες τῆς ἑβδομάδας· καθὼς καὶ ὁ θεῖος Κοσμᾶς, στὸ μεγάλο Σάββατο τὶς ἐνέταξε κάνοντας ἐκεῖ Τετραώδιο, καὶ οἱ Στουδῖτες ἔκαμαν Τετραώδιο σὲ κάθε Σάββατο. Καὶ μετὰ ταῦτα ὁ βασιλιᾶς Λέων (ΣΤ΄ ὁ Σοφός), ἀφοῦ κέλευσε (πρόσταξε) τὸν ἐπίσκοπο Ὑδροῦντος Μᾶρκο1, κατέστησε τέλειο τὸν κανόνα (τοῦ μεγάλου Σαββάτου).
Ὀνομάζεται δὲ Τριώδιο καταχρηστικῶς· ἐπειδὴ δὲν φαίνεται νἄχει παντοῦ Τριώδια, ἀλλὰ καὶ κανόνες ὁλόκληρους προβάλλει· ὅμως ὀνομάζεται ἔτσι, δηλαδὴ Τριώδιο, καθὼς νομίζω, ἢ ἀπ’ αὐτὸ ποὺ πλεονάζει, ἀφοῦ βρίσκονται περισσότερα τὰ Τριώδια ἀπὸ τοὺς ὁλόκληρους κανόνες, ἢ καὶ διότι πρῶτα ἔγιναν τὰ Τριώδια τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας, ὅπως προείπαμε.
Ἀλλά, καθὼς στοχάζομαι, σκοπὸ ἔχουν οἱ θεῖοι Πατέρες, μὲ τοῦτο τὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου, νὰ κάμουν μὲ συντομία ἀνάμνηση ὅλων τῶν εὐεργεσιῶν, ποὺ ἔκαμε ὁ Θεὸς ἐξ ἀρχῆς στὸν ἄνθρωπο· δηλαδή, νὰ μᾶς κάμουν νὰ θυμηθοῦμε, πῶς πλασθήκαμε ἀπ’ τὸν Θεὸ καὶ πῶς ἐκβληθήκαμε ἀπ’ τὴν τρυφὴ τοῦ Παραδείσου, μὲ τὸ νὰ ἀθετήσαμε τὴν ἐντολὴ ποὺ μᾶς δόθηκε ὡς γύμνασμα (ἄσκηση), κι ἀπ’ τὸν φθόνο τοῦ ἀρχέκακου ὄφεως, ἀπορριφθήκαμε ἐκείνης τῆς θείας τιμῆς, γκρεμισθέντες ἀπ’ τὴν ἔπαρση ποὺ φαντασθήκαμε νὰ γίνουμε θεοί· καὶ ἤμασταν στερημένοι ἀπ’ τ’ ἀγαθὰ τοῦ Παραδείσου καὶ ἀπ’ τὸν διάβολο ἐξουσιαζόμενοι καὶ φερόμενοι ὡς ἀνδράποδα· καὶ ὅτι ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, κινούμενος ἀπὸ εὐσπλαγχνία καὶ συμπάθεια, κατέβηκε ἀπ’ τοὺς οὐρανοὺς καὶ μπῆκε στὴν καθαρώτατη μήτρα τῆς Παρθένου, καὶ γιὰ τὴν δική μας σωτηρία ἔγινε ἄνθρωπος, καὶ μέσα ἀπὸ τὴν δική Του πολιτεία (ζωή), δηλαδὴ προηγουμένως, μὲ τὸ παράδειγμα τῆς ἄκρας Του ταπείνωσης καὶ τῆς νηστείας καὶ τῆς ἀποχῆς τῶν κακῶν καὶ τῶν ἄλλων Του πράξεων, ἔδειξε σ’ ὅλους μας τὴν ἀνάβαση στοὺς οὐρανούς. Καὶ νὰ θυμηθοῦμε ἀκόμη, ὅτι καὶ ἔπαθε, δηλαδὴ πέθανε κι ἀναστήθηκε καὶ ἀνέβηκε πάλι στοὺς οὐρανούς· καὶ ἀπέστειλε τὸ Ἅγιο Πνεῦμα στοὺς ἁγίους Του Μαθητὲς καὶ Ἀποστόλους· καὶ ὅτι Υἱὸς Θεοῦ καὶ Θεὸς τέλειος κατὰ πάντα, ὑπ’ αὐτῶν ἀνακηρύχθηκε· καὶ ὅτι αὐτοὶ οἱ θεῖοι Ἀπόστολοι ἐνήργησαν (ἔπραξαν) μεγάλα καὶ ἐξαίσια διὰ τῆς χάριτος τοῦ Παναγίου Πνεύματος· καὶ ὅτι ἀφοῦ κήρυξαν σ’ ὅλο τὸν κόσμο τὴν ἀληθινὴ πίστη, σύναξαν ἀπ’ τὰ τετραπέρατα τῆς οἰκουμένης τοὺς ἁγίους Πάντες, κι ἀναπλήρωσαν τὸν ἄνω κόσμο· τὸ ὁποῖο ἦταν ἐξ ἀρχῆς ὁ σκοπὸς τοῦ κτίσαντός μας Θεοῦ.
Ὡς περίληψη λοιπόν, τοῦτος εἶναι ὁ σκοπὸς τοῦ Τριωδίου, ὅμως οἱ τρεῖς αὐτὲς ἑορτὲς ἢ ὑποθέσεις, δηλαδὴ τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου, τοῦ Ἀσώτου καὶ τῆς Δευτέρας Παρουσίας ὡσὰν μιὰ προγυμνασία καὶ παρακίνηση, ἐπινοήθηκαν ἀπ’ τοὺς ἁγίους Πατέρες, γιὰ νὰ γίνουμε ἕτοιμοι πρὸς τοὺς πνευματικοὺς ἀγῶνες τῶν νηστειῶν. Ὀνομάζονται δὲ αὐτὲς καὶ προφωνήσιμοι καὶ μάλιστα ἐξαιρέτως ἡ ἑβδομάδα τῆς Τυροφάγου, διότι κοινῶς καὶ λαμπρῶς προαναφωνοῦν καὶ προκηρύττουν τοὺς ἀγῶνες, ποὺ ἔχουμε νὰ κάμουμε κατὰ τῶν παθῶν καὶ τῶν δαιμόνων, στὴν Ἁγία Τεσσαρακοστή, καὶ νὰ ἑτοιμασθοῦμε μὲ καλὴ γνώμη καὶ προθυμία νὰ τοὺς δεχθοῦμε ὅλοι ἀπὸ κοινοῦ, ὄχι δηλαδὴ μοναχὰ οἱ καλόγεροι, καθὼς μερικοὶ συνηθίζουν νὰ λέγουν, ἀλλὰ καὶ οἱ λαϊκοὶ ὅλοι καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες, διότι ὁ Χριστὸς ἦλθε στὸν κόσμο, γιὰ νὰ σώσει ὅλους, καὶ ὄχι κάποιους λίγους.
Κ’ ἐπειδὴ οἱ θεῖοι Πατέρες ἤξεραν, πὼς ἡ ταπείνωση εἶναι πρώτη ἀρχὴ καὶ πρῶτο μέσο πρὸς σωτηρία, καὶ ἀντιθέτως πάλι ἡ ἀλαζονεία καὶ ὑπερηφάνεια, εἶναι μεγαλώτατο ἐμπόδιο πρὸς αὐτὴν καὶ μάλιστα γκρεμισμός, ἂν τύχει ἀπὸ ὕψος ἀρετῆς, διὰ τοῦτο ἔταξαν (ἔθεσαν) ἐδῶ στὸ Τριώδιο πρώτη τὴν παραβολὴ τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου, ὡς ἀξιόπιστη ἀπόδειξη, ἀπὸ τὸ Ἱερὸ Εὐαγγέλιο.
Διδάσκουν λοιπόν, μὲ τὸ πρόσωπο τοῦ Φαρισαίου, ὅτι ἡ ἀλαζονεία εἶναι μέγα κακὸ καὶ γι’ αὐτὸ πρέπει νὰ τὴν ἀποφύγουμε, καὶ νὰ μὴ φανταζόμαστε μεγάλα γιὰ λόγου μας· καὶ πάλι ἐκ τοῦ ἐναντίου, μὲ τὸ πρόσωπο τοῦ Τελώνου, φανερώνουν, πόσο καλὸ εἶναι ἡ ταπείνωση καὶ γι’ αὐτὸ πρέπει νὰ τὴν ἀσπαζόμαστε, καὶ νὰ μὴ καταφρονοῦμε ποτὲ τὸν πλησίον μας, διότι καθὼς λέγει ἡ Γραφή: «Κύριος ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν»2· καὶ στὸν Θεὸ κοντὰ περισσότερο δεκτὸς εἶναι ἕνας ἁμαρτωλὸς μετανοῶντας, παρὰ ἕνας δίκαιος ὑπερηφανευόμενος. Διὰ τοῦτο τί ἀποφάσισε ὁ Κύριος περὶ τῶν δύο αὐτῶν; Κατέβηκε, λέγει, τοῦτος, δηλαδὴ ὁ Τελώνης δικαιωμένος ἢ ἐκεῖνος, (ἀντὶ τοῦ καὶ ὄχι ἐκεῖνος), δηλαδὴ ὁ Φαρισαῖος.
Φανερώνει λοιπὸν ἡ παραβολὴ ὅτι κανένας νὰ μὴν ἐπαίρεται, ἔστω κι ἂν εἶναι πλούσιος σὲ ἀρετές· καὶ πάλι, ὅτι κι ἂν σὲ ἔσχατα κακὰ ἔπεσε, ἂς μιμεῖται τὸν Τελώνη καὶ νὰ παρακαλεῖ ἀπὸ ψυχῆς τὸν Θεό, νὰ τοῦ γίνει ἵλεως.
Τελώνης σημαίνει, ἐκεῖνος ποὺ παίρνει ἀπ’ τοὺς ἄρχοντες τὰ τέλη, καὶ ἀπὸ ἄκρα ἀδικία, κερδίζουν καὶ πλεονεκτοῦν ἀπ’ αὐτά. Φαρισαῖος εἶναι, ἐκεῖνος ποὺ (δια)χωρίζει -κατὰ κάποιον τρόπο- τὸν ἑαυτό του ἀπὸ τὸν ἄλλο κόσμο κι ἔτσι κρατάει τάχα τὸν ἑαυτό του ἀνώτερο τῶν ἄλλων καὶ στὴν γνώση καὶ στὴν ἀρετή. Σαδδουκαῖος εἶναι, ὁ καταγόμενος ἀπὸ Σαδώκτινος, δηλαδὴ δίκαιος· διότι παρὰ τοὺς Ἑβραίους, σεδὲκ3 λέγεται ἡ δικαιοσύνη. Τρεῖς ἦταν στοὺς Ἑβραίους αἱρέσεις: Ἐσσαῖοι, Φαρισαῖοι καὶ Σαδδουκαῖοι· καὶ τοῦτοι οὔτε ἀνάσταση νεκρῶν, οὔτε ἄγγελο, οὔτε Πνεῦμα δεχόντουσαν.
Ταῖς τῶν θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν πρεσβείαις, Χριστὲ ὁ Θεός, ἐλέησον καὶ σῶσον ἡμᾶς. Ἀμήν.
* «Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν» τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, τόμ. 4ος, σελ. 363-366. (Μικρὴ φραστικὴ διασκευή, ἔντονα στοιχεῖα καὶ ὑποσημειώσεις, ὑπὸ ἱερομ. Ν. ἁγιορείτου).
1. Μᾶρκος σαββαΐτης μοναχὸς ὑμνογράφος, καὶ ἐπὶ βασιλέως Λέοντος ΣΤ΄ τοῦ Σοφοῦ (886-912) ἐπίσκοπος Ὑδροῦντος (Otranto τῆς Ἰταλίας)· συνέθεσε τὰ τροπάρια, τρία γιὰ τὴν κάθε ᾠδή, τῶν πρώτων τεσσάρων ᾠδῶν (α΄, γ΄, δ΄ καὶ ε΄) τοῦ κανόνος τοῦ Ὄρθρου τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, συμπληρώνοντας ἔτσι τὸν μέχρι τότε Τετραώδιο κανόνα, ποίημα ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ ἐπισκόπου Μαϊουμᾶ.
2. Παρ. Σολομ. γ΄ 34· βλ. καί: Ἰακ. δ΄ 6· Α΄ Πέτρ. ε΄ 5.
3. zedek.