 |
| "Ἡ Σφαγὴ τῆς Χίου" (1824) τοῦ Εὐγένιου Ντελακρουά |
200 χρόνια μετά…
(1822
– 2022)
Ἀπὸ
τὴν Σφαγὴ τῆς Χίου*
(31 Μαρτίου – 15 Ἀπριλίου 1822)
«Λουκῆς Λάρας» (1879)
(Ἀποσπάσματα
πολὺ συγκινητικὰ καὶ διδακτικά)**
Κεφάλαιο ΣΤ΄.
Ὅτε
καθήμενος ἐπὶ τῶν ἀναπαυτικῶν ἐπίπλων τῆς ἐν Λονδίνῳ οἰκίας μου,
περιστοιχιζόμενος ὑπὸ τῆς οἰκογενείας μου, πλησίον τοσούτων συγγενῶν καὶ
συμπολιτῶν μου εὐτυχούντων ― ὅτε, ἐν μέσῳ τῆς ἀνέσεως καὶ τῆς εὐημερίας τοῦ
παρόντος, ἀναπολῶ τὰ παρελθόντα, καὶ συγκρίνω τὴν περικυκλοῦσαν τὸν φθίνοντα
βίον μου γαλήνην πρὸς τὰ βάσανα καὶ τοὺς κινδύνους καὶ τὰς στερήσεις τῆς
πολυκυμάντου ἐκείνης ἐποχῆς, ἀπορῶ ἐγὼ αὐτὸς πῶς διήλθομεν καὶ πῶς ἠδυνήθημεν
πάντες νὰ ὑποφέρωμεν τὰ τοσαῦτα δεινά, καὶ πῶς ἐπὶ τέλους ἐξήλθομεν μὲ σώας τῆς
ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος τὰς δυνάμεις ἐκ τῶν σκληρῶν ἐκείνων δοκιμασιῶν.
Συχνάκις μοῦ φαίνονται ὡς ὄνειρον αἱ ἀναμνήσεις τῆς νεότητός μου, ὡς μῦθος ἡ γενικὴ συμφορά, ἐντὸς τῆς ὁποίας ἠνδρώθην. Διότι ἦσαν κοινὰ τὰ παθήματα καὶ κοινὴ ἡ κατὰ τῆς εἱμαρμένης πάλη, καὶ ἐπὶ ἔτη ὅλα ἔζησα βλέπων περὶ ἐμὲ τὴν κακοδαιμονίαν ὑπὸ πάσας αὐτῆς τὰς φάσεις.
Οὐδ’ ἤμεθα ἡ οἰκογένειά μου καὶ ἐγὼ ἐκ τῶν
δυστυχεστέρων ἐντὸς τῆς γενικῆς ἐκείνης δυστυχίας. Ἀπ’ ἐναντίας. Ναὶ μέν, ἐδιώχθημεν
καὶ ἡμεῖς, ἐκινδυνεύσαμεν, ἀπωλέσαμεν τὰ πάντα, ἀλλ’ εὑρισκόμεθα τοὐλάχιστον ὅλοι
ὁμοῦ σῶοι, ἐπὶ ἐλευθέρων χωμάτων, καὶ μόνος τῆς δυστυχοῦς Ἀνδριάνας ὁ θάνατος
διέσπασε τὸν οἰκογενειακὸν κύκλον μας. Ἀλλ’ ἐπὶ τοῦ πλοίου τὸ ὁποῖον ἐκ Χίου μᾶς
ἔσωσε, καὶ εἰς Μύκονον ἤδη, καὶ κατόπιν εἰς Τῆνον, καὶ βραδύτερον ὅπου τῆς Ἑλλάδος
μᾶς ἔφερον οἱ πλάνητες πόδες μας, πανταχοῦ εὕρομεν πολλοὺς ἄλλους πολὺ πλέον ἀξιοθρηνήτους
ἡμῶν.
Ἐνόσῳ ἐμένομεν εἰς Χῖον, ἐν μέσῳ τῶν
περισπασμῶν, ἐντὸς τῶν ὁποίων ἐκυλινδούμεθα, δὲν ἐγνωρίζομεν τὰ καθέκαστα τοῦ
γενικοῦ ἐκείνου μαρτυρολογίου. Ἕκαστος τότε ἐφρόντιζε περὶ τῆς ἰδίας σωτηρίας
καὶ δὲν εἶχε τὸν καιρὸν οὔτε περὶ ἄλλων νὰ ἐρωτᾷ, οὔτε περὶ ἑαυτοῦ νὰ λαλῇ. Ἀλλ’
ὅτε ἐστηρίξαμεν εἰς τὴν χεῖρα τὴν κεφαλὴν ἄνευ τοῦ φόβου ρομφαίας σειομένης ἄνωθέν
της, ὅτε ἐκαθήσαμεν ὑπὸ τὴν σκέπην ξένης θύρας, τὴν ὁποίαν δὲν ἦτο φόβος νὰ
μαυρίσῃ Τούρκου σκιά, καὶ εἶδεν ἕκαστος ἡμῶν τὴν λύπην του ζωγραφισμένην εἰς τοῦ
γείτονός του τὴν παρουσίαν, τότε ἤρχισε νὰ ἐρωτᾷ καὶ νὰ μανθάνῃ ὁ εἷς τοῦ ἄλλου
τὰ πάθη καὶ νὰ ἐρευνᾷ περὶ συγγενῶν καὶ φίλων ἀπόντων.
Ποσάκις ἀπηύθυνα ἐρωτήσεις κ’ ἐγὼ ματαίας! Ποσάκις,
ἀναπολῶν τὴν τελευταίαν εἰς τὸ παρεκκλήσιον συνάθροισίν μας, ἐπροσπάθησα ν’ ἀνιχνεύσω
τὴν τύχην τῶν ἀποτελούντων τὸν κύκλον ἐκεῖνον προσώπων. Ἀλλ’ οὐδὲν ἐμάνθανα ἐρωτῶν.
Ἐνθυμούμην πρὸ πάντων τὴν μικρὰν Δέσποιναν, καὶ τὸν τελευταῖον περίπατόν μας,
καὶ τὰ πικρὰ προαισθήματα καὶ τὰ ἥσυχα δάκρυά της, ἐνόμιζα δὲ ὅτι ἀκούω εἰσέτι
τὴν γλυκεῖαν παιδικὴν φωνήν της: Θὰ σκοτώσουν τὸν πατέρα μου, θὰ τὸν σκοτώσουν!
Πόσα ὅμως ἄλλα ἤκουσα τότε σπαραξικάρδια ἐπεισόδια
τῶν αἱματηρῶν ἐν Χίῳ σελίδων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας, πόσας ἄλλας φοβερὰς σκηνὰς
τῆς ἀπεράντου ἐκείνης τραγῳδίας! Ἑκάστη οἰκογένεια εἶχεν Ἰλιάδα συμφορῶν. Πολλοὶ
εἶδον σφαζομένους πρὸ αὐτῶν τὸν πατέρα, τὸν υἱόν, τὸν σύζυγον. Πολλὰ τέκνα ὀρφανὰ
περισυναχθέντα ὑπὸ ἀγνώστων ἔκλαιον τὰς αἰχμαλωτισθείσας μητέρας των. Πολλαὶ
μητέρες ἀνεζήτουν εἰς μάτην τὰ τέκνα των. Αἱ δὲ σκληραὶ τοῦ παρελθόντος ἀναμνήσεις,
καὶ οἱ θρῆνοι ἐπὶ τῇ σφαγῇ ἢ τῇ αἰχμαλωσίᾳ ὄντων προσφιλῶν, καὶ ὁ ἐκπατρισμός,
καὶ ἡ περὶ τοῦ μέλλοντος ἀβεβαιότης, καὶ ἡ σπάνις τοῦ ἐπιουσίου ἄρτου, ἀπετέλουν
φρικτὴν τὴν ἐποχὴν ἐκείνην τῆς συμφορᾶς. Καὶ ὅμως τὴν διήλθομεν καρτερικῶς οἱ
πλεῖστοι καὶ ἐπαλαίσαμεν κατὰ τῆς κακῆς τύχης, καὶ ἐξήλθομεν νικηταὶ τῆς πάλης!
Ὅταν οἱ νεώτεροι, οἱ γεννηθέντες καὶ ἀνατραφέντες
ἐν ἡμέραις ἀγαθαῖς, βλέπωσι τοὺς γέροντας ἡμᾶς ἀκμαίους εἰσέτι καὶ εὐθύμους,
διστάζουν ἴσως νὰ πιστεύσωσιν ἀκούοντες τῆς νεότητός μας τὰ παθήματα. Μετ’ ὀλίγα
δ’ ἔτη, ὁπόταν ἐκλείψῃ ἡ γενεὰ τοῦ ἀγῶνος, καὶ διακοπῇ τῶν προφορικῶν
παραδόσεων ἡ μνημόνευσις, δυσκόλως οἱ ἔγγονοι ἡμῶν θὰ φαντάζωνται διὰ πόσων
θυσιῶν καὶ βασάνων ἐπληρώθη ἡ ἰδική των εὐημερία καὶ τοῦ ἔθνους ἡ ἀναγέννησις. Διὰ
τοῦτο εὔχομαι ὥστε πολλοὶ τῶν ἐπιζώντων γερόντων νὰ μιμηθῶσι τὸ παράδειγμά μου,
γράφοντες τὰ ἀπομνημονεύματά των.
Ἐκ τῆς ἱστορίας τῶν ἀτόμων ἀποτελεῖται ἡ τοῦ
ἔθνους, τὴν δὲ ἱστορίαν τῆς Ἑλληνικῆς παλιγγενεσίας δὲν συγκροτοῦν τὰ
κατορθώματα μόνα τῶν ἐπὶ γῆς καὶ θαλάσσης προμάχων της, ἀλλὰ καὶ οἱ διωγμοὶ καὶ
αἱ σφαγαὶ καὶ αἱ ἀτιμώσεις τῶν ἀόπλων καὶ ἀσθενῶν, καὶ ἡ ἐγκαρτέρησις αὐτῶν ἐν
τῇ δυστυχίᾳ, καὶ ἡ εἰς τὸν Θεὸν πεποίθησις ἥτις ἐνίσχυσε καὶ ἐν τέλει ἐπραγματοποίησεν,
ἔστω καὶ ἐν μέρει, τὰς περὶ καλλιτέρου μέλλοντος ἐλπίδας των. Ἂς εὐλογῶμεν ἐπὶ
τούτῳ τὸν Θεὸν καὶ ἂς ἀποθάνωμεν οἱ γέροντες ἡμεῖς μὲ τὴν ἐλπίδα, ὅτι θὰ ἐκπληρωθῶσιν
εἰς τὸ μέλλον ὁλόκληροι αἱ ἐθνικαὶ ἡμῶν εὐχαί. Ἀλλ’ εἴθε νὰ μὴ ἐπιφυλάσσωνται εἰς
τὰς νεωτέρας τῶν Ἑλλήνων γενεὰς αἱ δοκιμασίαι, τὰς ὁποίας ἡμεῖς ὑπέστημεν. Εἴθε
τὰ ἰδικά μας μαρτύρια νὰ θεωρηθῶσιν ἀρκοῦσα καὶ διὰ τὸ μέλλον πληρωμὴ εἰς τῆς εἱμαρμένης
τὸ βιβλίον !
Ἐνῶ γράφω ταῦτα ἐπισωρεύονται πυκναὶ εἰς τὴν
ψυχήν μου αἱ ἀναμνήσεις, καὶ διέρχονται ἀλλεπάλληλοι διὰ τῆς φαντασίας μου αἱ
περιπέτειαι τῆς καταστροφῆς. Κλείω τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ βλέπω ἐνώπιόν μου τοὺς
δυστυχεῖς τῆς ἐξορίας συντρόφους, καὶ ἀκούω τὰς διηγήσεις των, καὶ ἀντηχοῦν εἰς
τὰ ὦτά μου οἱ στεναγμοί των, καὶ ρέουν τὰ δάκρυά των, καὶ συσφίγγονται ἀπηλπισμέναι
αἱ χεῖρές των !
Πεντήκοντα ἔτη παρῆλθον ἔκτοτε, τοὺς δὲ
πλείστους αὐτῶν ἐκάλυψε τὸ χῶμα. Μένουν ὅμως εἰσέτι ἱκανοὶ ὅπως συνδέωσι τὸ
παρελθὸν μετὰ τοῦ παρόντος. Ἐδυνάμην ἐνταῦθα νὰ τοὺς ὀνομάσω. Ἐδυνάμην νὰ ὑποδείξω
τὴν γραῖαν ἐκείνην ἀρχόντισσαν, ἥτις, κρύπτουσα ὑπὸ ράκη τὸ κάλλος της, περιῆλθε
τότε ὡς ἐπαῖτις τὰ ἐνδότερα τῆς Ἀνατολῆς πρὸς ἀναζήτησιν τοῦ τέκνου της· καὶ ὁ Θεὸς
τὴν ἐλυπήθη, καὶ ἐπέστρεψε μὲ τὸ τέκνον της εἰς τὴν ἀγκάλην.
Ἡ δὲ ἄλλη ἐκείνη γραῖα, μήτηρ ἤδη ἐντίμων τῆς
Ἑλλάδος πολιτῶν, ἡρπάγη τότε εἰς τῆς νεότητος τὰ πρόθυρα, καὶ διῆλθε δύο ἔτη ἐντὸς
Τουρκικοῦ χαρεμίου, μόλις ἐξαγορασθεῖσα πρὸ τῆς ἐκ τοῦ πολέμου ἐπιστροφῆς τοῦ Τούρκου
συλητοῦ της.
Ἀλλὰ τίς ἐκ τῶν γερόντων συμπολιτῶν μου δὲν ἔχει
νὰ διηγηθῇ περιπετείας, ὑπερβαινούσας συχνάκις κατὰ τὴν δραματικότητα ὅ,τι ἡ
γόνιμος μυθογράφου φαντασία δύναται νὰ συλλάβῃ; Προχθὲς ἔτι εἷς ἐξ αὐτῶν ἔλεγεν
ἐνώπιόν μου πῶς δεκαετῆ τότε τὸν εἶχεν αἰχμάλωτον εἰς τὴν οἰκίαν του Χῖος Τοῦρκος,
τὴν δὲ ἡμέραν τῆς ἀπαγχονίσεως τῶν ὁμήρων τὸν ἔφερεν ἐκ τῆς χειρὸς εἰς τὸν
δρόμον, ὅπως ἴδῃ διαβαίνουσαν τὴν πομπὴν τῶν μαρτύρων ἐκείνων· μεταξὺ δὲ τῶν ἀγομένων
εἰς τὸ μαρτύριον ἦτο ὁ πατήρ του· καὶ τὸν εἶδε τὸν πατέρα του, καὶ ἀποσπασθεὶς ἐκ
τῶν χειρῶν τοῦ Τούρκου ἐχύθη εἰς τὰς πατρικὰς ἀγκάλας· ὁ δὲ πατὴρ ἥρπασε τὸν υἱόν,
τὸν ἔθλιψεν ἐπὶ τοῦ στήθους, τοῦ ἔδωκεν ἕνα ἀσπασμόν, ἕνα μόνον, καὶ ἀποθέσας αὐτὸν
κατὰ γῆς τὸν ἔσπρωξε μακράν του, ὡσεὶ φοβούμενος μὴ συμπεριληφθῇ τὸ τέκνον εἰς
τοῦ πατρὸς τὴν καταδίκην! Ἐξηγοράσθη κατόπιν τὸ ὀρφανὸν τέκνον, ἀλλ’ ὁ τελευταῖος
ἐκεῖνος τοῦ πατρὸς ἀσπασμὸς οὐδέποτε παρ’ αὐτοῦ ἐλησμονήθη. Καὶ ἦσαν ὑγροὶ τοῦ
γέροντος οἱ ὀφθαλμοί, ἡ δὲ φωνή του ἔτρεμεν ἐνῷ διηγεῖτο ταῦτα.
Ἀλλ’ ἡ πρόθεσίς μου δὲν εἶναι ν’ ἀφηγηθῶ τῶν
ἄλλων τὴν ἱστορίαν. Δὲν ἠδυνάμην ὅμως, γράφων τὰ κατ’ ἐμέ, νὰ μὴ ἀναμνησθῶ τῆς
γενικῆς τότε περὶ ἡμᾶς συμφορᾶς. Ὅλοι ὁμοῦ συνεπάσχομεν, ὁ δὲ σύνδεσμος τῆς
δυστυχίας καὶ ὁ ἀγὼν τῆς αὐτοσυντηρήσεως ὑπεστήριζον τὴν ἀμοιβαίαν καρτερίαν καί,
ὀλίγον κατ’ ὀλίγον, μᾶς ἐνεψύχωσαν.
Κατὰ τὰς πρώτας ἡμέρας ἤμεθα ὡς ζαλισμένοι,
καὶ οὐδεὶς ἐσκέπτετο περὶ τῆς αὔριον. Αἱ συγκινήσεις τοῦ διωγμοῦ καὶ τῆς
σωτηρίας ἦσαν πρόσφατοι εἰσέτι, ἡ δὲ πρόθυμος τῶν Μυκονίων φιλοξενία καὶ τὰ ὀλίγα
περισωθέντα χρήματα ἐξήρκουν πρὸς συντήρησίν μας. Ἀλλὰ τὰ χρήματα ταχέως ἐξηντλήθησαν,
οἱ δὲ πτωχοὶ νησιῶται δὲν ἠδύναντο βεβαίως νὰ μᾶς διατρέφωσιν. Ἦτο γενικὴ ἡ
πενία τότε καὶ μεγάλη ἡ ἀχρηματία. Ἐνθυμοῦμαι, ἀφοῦ ἐδαπανήθη καὶ τὸ τελευταῖον
φλωρίον μας, τὰς ματαίας προσπαθείας μου πρὸς πώλησιν ἑνὸς δακτυλιδίου τῆς
μητρός μου. Μόλις καὶ μετὰ βίας ἠδυνήθην εἰς Σπέτσας βραδύτερον νὰ εὕρω ἀγοραστὴν
ἕνα ἐκ τῶν εὐπορωτέρων ἐκεῖ προκρίτων. Καὶ ὁ ἄνθρωπος βεβαίως τὸ ἠγόρασε διὰ νὰ
μᾶς συνδράμῃ εἰς ὥρας θρήνων καὶ ὀδυρμῶν. Ὁ ἔχων τότε χρήματα δὲν ἠγόραζε
κοσμήματα οὔτε πρὸς χρῆσίν του, οὔτε κερδοσκοπίας χάριν.
Θαῦμα μοῦ φαίνεται εἰσέτι πῶς ἐν τῷ μέσῳ τῆς
ἀνεχείας ἐκείνης κατωρθώσαμεν βαθμηδὸν νὰ ἐξεύρωμεν πόρους καὶ νὰ
δημιουργήσωμεν ἐμπόριον. Ὅσοι προσέφυγον εἰς Ρωσσίαν ἢ Ἰταλίαν ἢ ἀλλαχοῦ, ἐντὸς
κοινωνιῶν εὐπορουσῶν, δὲν εἶχον ν’ ἀντιπαλαίσωσι πρὸς ὁμοίας δυσκολίας, ὅπως διὰ
τοῦ ἱδρῶτος κερδίζωσι τὸν ἐπιούσιον ἄρτον. Ἀλλ’ εἰς τὴν Ἑλλάδα, ὁποίαν ἠδύνατο
νὰ ἔχῃ ὁ κόπος ἀξίαν, ὅτε πάντες ἦσαν πένητες καὶ πειναλέοι;
Καὶ ὅμως ἐζήσαμεν! Ἀλλὰ πῶς ἐζήσαμεν; Πρὸ
δύο ἑβδομάδων συνώδευσα εἰς τὸν τάφον τὸν νεκρὸν γέροντος φίλου μου· τὸν
βαθύπλουτον τοῦτον ἔμπορον, ὅςτις ἀφῆκεν ἑκατομμύρια εἰς τοὺς κληρονόμους του,
τὸν ἐνθυμοῦμαι πωλοῦντα πλακούντια εἰς τὰς ἀμόρφους ἔτι ὁδοὺς τῆς Σύρου· τὰ δὲ
πλακούντια τὰ κατεσκεύαζεν ἡ ὡραία σύζυγός του, κόρη μιᾶς τῶν ἐπισημοτέρων τῆς Χίου
οἰκογενειῶν. Καὶ μὴ ἦσαν εἰς θέσιν καλλιτέραν οἱ ἀγοράζοντες τὰ πλακούντιά των;…
* Ἡ Σφαγὴ τῆς Χίου τὸ
Πάσχα τοῦ 1822 βρίσκει τοὺς Χιῶτες ἀπροετοίμαστους καὶ μόνους (31 Μαρτίου – 15 Ἀπριλίου
1822).
Οἱ σφαγὲς δὲν ἔμειναν μόνο στὸ ναυτικὸ ἀποκλεισμό,
ἀλλὰ καὶ στὴν ἐνδοχώρα, οἱ Ὀθωμανοὶ ἀφάνισαν 40.000 ντόπιο πληθυσμὸ καὶ ἄλλοι
τόσοι ἐξανδραποδίστηκαν. Τὰ Μαστιχοχώρια ὅπου πολλοὶ κρύφτηκαν ἔγιναν σημεῖο
λεηλασίας. Περὶ τοὺς 20.000 Χιῶτες κατόρθωσαν νὰ διαφύγουν μὲ τὰ ἑλληνικὰ καράβια
πρὸς τὰ Ψαρά, τὶς Κυκλάδες καὶ τὴν Πελοπόννησο.
Ἡ Σφαγὴ τῆς Χίου, συγκλόνισε τοὺς
Εὐρωπαίους καὶ ὅλο τὸ διεθνὲς κίνημα τοῦ φιλελληνισμοῦ. Στὴν τέχνη ἀπεικονίστηκε
ἀπὸ τὸν Γάλλο φιλέλληνα ζωγράφο Eugène Delacroix στὸν διάσημο πίνακα «Ἡ Σφαγὴ τῆς
Χίου» (1824), ὅπως ἐπίσης ἀργότερα ἀπὸ τὸν Francesco Hayez στὸ σημαντικὸ ἔργο «Ἡ Φυγὴ ἀπὸ τὴν Χῖο»
(1839).
** Δημητρίου Βικέλα, «Λουκῆς Λάρας», ἔκδοσις 4η, Ἀθῆναις 1892, σελ. 119 – 127.
Ἡ ἐκτεταμένη αὐτὴ νουβέλα (ποὺ κυμαίνεται ἀνάμεσα στὴν ἠθογραφία καὶ τὴν ἱστορία), εἶναι ἕνα ἔργο βασισμένο στὶς μαρτυρίες ἑνὸς ὑπαρκτοῦ προσώπου, γραμμένη σὲ ἁπλῆ καθαρεύουσα γλῶσσα, πλείστη ἀρχαϊσμῶν, ὅπου κυριαρχοῦν οἱ χαμηλοὶ τόνοι, ἡ καλοσύνη, ἡ συναισθηματικὴ εὐγένεια, ἡ ἀνθρωπιά, ἀλλὰ καὶ ὁ ρεαλιστικὸς τρόπος παρουσιάσεως ὁρισμένων καταστάσεων. Ὁ Χιώτης Λουκῆς ἀπὸ τὴν Σμύρνη ὅπου ἐργάζεται, ἀργότερα ἐπιστρέφει στὴν Χῖο τὸ θέρος τοῦ 1821 γιατὶ οἱ πληθυσμοὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας πάντοτε ὑπέφεραν ὅταν οἱ Ἕλληνες ξεσηκώνονταν στὴν Βαλκανική. Ὁ Λουκῆς, (ὁ πραγματικὸς Λουκᾶς Ζῖφος ἢ Τζῖφος) διαφεύγει οἰκογενειακῶς στὶς Σπέτσες κι ἔπειτα καταφεύγει στὴν Τῆνο. Τελικῶς, μετὰ τὴν δημιουργία τοῦ ἀνεξάρτητου κράτους (1821-1831) φεύγει γιὰ τὸ Λονδῖνο ὅπου μᾶς ἀφηγεῖται ἀνάμεσα στὰ ἐγγόνια του, γέρος πιά, τὶς ἀναμνήσεις μιᾶς σκληρῆς ἱστορικὰ νεότητας.